Ochrona wizerunku

Ochrona wizerunku – temat oklepany jak dobry schabowy, ale ten wpis zbiera chyba wszystkie najważniejsze informacje odnoszące się do zasad rozpowszechniania wizerunku.

Photo by ben o’bro on Unsplash

Po pierwsze – podstawa prawna

Naprawdę sprawia mi to jakąś dziwną przyjemność, gdy wzburzony klient zadaje pytanie:  „no ale pani kochana, no chyba jest na to jakaś podstawa prawna”? Pewnie, że jest! Zawsze się znajdzie 😉

Akurat w tym przypadku jest to art. 81 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

1. Rozpowszechnienie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie.

2. Zezwolenia nie wymaga rozpowszechnienie wizerunku:

osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;

osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

Po lekturze tego wpisu nasuwa się kilka pytań, prawda? Odpowiedzi w dalszej części.

Po drugie – definicja

Wizerunek w rozumieniu prawa autorskiego jest pojęciem węższym niż w języku potocznym.

Prawo autorskie nie zna pojęcia wizerunku budynków czy zwierząt. To pojęcie dotyczy tylko osób fizycznych. Wizerunkiem jest zespół rozpoznawalnych cech fizycznych umożliwiających identyfikację określonej osoby. 

Prawo do jego ochrony jest „wyłączną kompetencją osoby portretowanej do decydowania o rozpowszechnieniu jej wizerunku. Dobrem chronionym jest autonomia każdej osoby w zakresie swobodnego rozstrzygania, czy i w jakich okolicznościach jej wizerunek może być rozpowszechniony”  (wyrok SA w Krakowie z dn. 19.12.2002 r., I ACa 957/01).

Zgoda na rozpowszechnienie wizerunku

Zgoda na rozpowszechnienie wizerunku powinna określać zakres wykorzystania. Nie musi być pisemna, ale dla celów dowodowych zdecydowanie lepiej dysponować zgodą wyrażoną właśnie w taki sposób.

Zgody nie powinno się domniemywać, tzn. bierność wobec naruszeń prawa do wizerunku czy brak wyraźnego sprzeciwu – nie generuje zgody.

Zgoda jest również udzielana dla określonego podmiotu – wykorzystanie tego samego wizerunku przez inny podmiot wymaga powtórnego zezwolenia.

W przypadku dzieci, jeśli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, zgody na rozpowszechnienie wizerunku może udzielić jeden z nich. Tak samo skuteczna jest odmowa jej udzielenia, jeśli dokonuje jej tylko jeden z rodziców. 

Szczególnie wyjątkowa sytuacja zachodzi wówczas, gdy na sesję buduarową zgłasza się do Ciebie dziewczyna lat 16. Co wówczas? W sferze cielesności dzieci (tych nastoletnich również) chciałabym zalecić ponadprzeciętną ostrożność. Posiadając zgodę nastolatki (po 13 roku życia – tzn. po uzyskaniu przez nią ograniczonej zdolności do czynności prawnej) i tak dobrze jest w przypadku takich sesji dysponować również zgodą rodzica.

Jeśli przyjąć, że zgoda na rozpowszechnienie wizerunku jest jednostronną czynnością prawną, a dziecko po 13. roku życia co prawda posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych, to akurat udział w sesji buduarowej mógłby zostać uznany przez sąd jako czynność przekraczająca zwykły zarząd. A na to konieczna jest zgoda rodzica.

Tu pojawia się jeszcze jedno, dość ekstremalne, ale nie niemożliwe niebezpieczeństwo. Rozpowszechnienie wizerunku nagiego dziecka może pociągać za sobą odpowiedzialność z art. 191a Kodeksu Karnego!

Kto utrwala wizerunek nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej, używając w tym celu wobec niej przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu, albo wizerunek nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej bez jej zgody rozpowszechnia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Hardcorowe, ale nie niemożliwe.

>>> O tym, co uznaje się za twórczość w dziedzinie fotografii przeczytasz we wpisie: Fotografia jako utwór – czyli kiedy fotografia jest utworem i podlega ochronie prawnej?

   Odwołanie zgody na rozpowszechnienie wizerunku

Nie mają znaczenia przyczyny odmowy udzielenia zgody na rozpowszechnienie wizerunku. Możliwe jest również jej odwołanie.

Odwołalność zgody wiąże się z RODO. Po pierwsze, jeśli przetwarzamy dane osobowe osób fizycznych to na nas, jako administratorach danych osobowych, ciąży tzw. obowiązek informacyjny.

Wśród informacji, które jesteśmy zobowiązani podać, jest właśnie ta o odwołalności zgody (na przetwarzanie danych osobowych, ale przyjmuje się, że wizerunek to dana osobowa – choć niejedną burzę ten temat wywołał). 

To pierwsza sprawa, natomiast dwie kolejne kwestie w kontekście RODO to mit nr 1, jakoby można zgodę cofnąć w każdym czasie bez ponoszenia konsekwencji oraz mit nr 2, jakoby udzielanie rabatu w zamian za zgodę na rozpowszechnienie wizerunku było sprzeczne z RODO. 

Mit nr 1: cofnięcie zgody bez uzasadnionej przyczyny, jeśli druga strona poniosła znaczne nakłady (wyobraźmy sobie aktora, który po premierze filmu cofa zgodę na rozpowszechnienie wizerunku), może być uznane za nadużycie prawa podmiotowego. Może również wiązać się z poniesieniem konsekwencji finansowych, które nie stanowią kary umownej, ale są np. zwrotem poniesionych nakładów czy po prostu zapłatą wynagrodzenia (np. w przypadku sesji TFP, po której wykonaniu modelka cofa zgodę).

Mit nr 2: jeśli rabat jest w rozsądnej wysokości, co oznacza, że nie wyłącza on dobrowolności udzielonej zgody, to nie ma problemu, aby go stosować. Co więcej – jeśli strona cofnie zgodę, można dochodzić zwrotu równowartości udzielonego rabatu (oczywiście należy ująć to w umowie). 

Zapłata za pozowanie

W przypadku gdy osoba portetowana otrzymała pełne wynagrodzenie z tytułu utrwalenia wizerunku, domniemuje się, że udzieliła ona również zgody na jego rozpowszechnienie.

Sytuacja ta dotyczy pracy modeli, fotomodeli, ale już nie znajduje zastosowania przy wykonywaniu zdjęć pracownikom firmy, których wizerunki są następnie wykorzystywane przez tę firmę dla celów marketingowych.

Photo by Michael Dam on Unsplash

Nie każda modelka/model o tym wie…

Ja klientom zalecam i tak uzyskanie podpisu od osoby uwiecznionej, tak aby nie było oburzenia po publikacji, a następnie tłumaczenia przepisów ustawy…

Wszak jedynie pisemna zgoda najlepiej może określić zakres i miejsce rozpowszechnienia wizerunku.

To jest nie tylko zabezpieczenie dóbr osobistych modelki, ale przede wszystkim Twoich interesów. To nie jest zbędna papierologia!

>>> Czy osoba, która tylko naciska migawkę w aparacie z przygotowanymi przez Ciebie ustawieniami też jest twórcą zdjęcia? – sprawdź to we wpisie: Współtwórstwo w fotografii

Osoba powszechnie znana

Jest to dość często stosowane wyłączenie od uzyskiwania zgody na rozpowszechnienie wizerunku.

Przede wszystkim rozpoznawalność powinna występować w momencie wykorzystania wizerunku, a nie pojawić się później np. w wyniku rozgłosu wywołanego danym artykułem. 

Następnie, powszechność w kontekście tego przepisu oznacza wiedzę o istnieniu danej osoby w przestrzeni publicznej. Są to w szczególności aktorzy, piosenkarze, politycy, ale też osoby prowadzące działalność gospodarczą lub społeczną. 

Osoby znane lokalnie, nie muszą być już znane powszechnie.

Powszechność rozpatruje się wespół z kręgiem odbiorców, do którego jest kierowane rozpowszechnienie wizerunku.

Wykorzystanie wizerunku osoby znanej dla społeczności lokalnej (np. burmistrza) nie wymaga jego zezwolenia, jeśli pojawia się w lokalnej prasie, ale wymagałoby gdyby miało nastąpić w wymiarze ogólnokrajowym.

Natomiast odwrotna sytuacja jest możliwa: „ogólnokrajowe” wizerunki mogą być rozpowszechnianie bez zgody w prasie lokalnej. 

Oczywiście za dodatkową przesłanką – rozpowszechnienie wizerunku następuje w związku z pełnieniem przez daną osobę funkcji publicznych. To wyklucza rozpowszechnianie wizerunku ujętego w sytuacjach prywatnych.

Wykorzystanie wobec tego wizerunku – aby mogło się odbyć bez zgody – powinno wiązać się z relacjonowaniem wykonywania przez daną osobę funkcji zawodowych, społecznych czy politycznych. 

  To tylko szczegół większej całości

Zezwolenia nie wymaga rozpowszechnienie wizerunku osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

Zwróć proszę uwagę, że użyto sformułowania „takie jak”, wobec czego przyjąć należy, że to wyliczenie jest przykładowe.

Wizerunek powinien stanowić element akcesoryjny przedstawionej całości.

Stosuje się tu tzw. test eliminacji – wizerunek odgrywa rolę podrzędną, kiedy jego wyeliminowanie lub zamiana nie wpływa na wartość całości ujęcia.

Pomocnym kryterium jest też wielkość wizerunku i powierzchnia zajmowanego przez niego kadru. Jeśli dana osoba wypełnia ujęcie znacznie bardziej niż pozostałe to nie można powiedzieć, że ma charakter akcesoryjny dla całości. 

Pojęcia „zgromadzenia”, „krajobrazu” i „imprezy publicznej” można rozpatrywać w powołaniu na ustawy, które te pojęcia definiują.

I tak np. zgromadzenie to zgrupowanie co najmniej 15 osób zwołane w określonym celu.

Krajobraz to po prostu fragment przestrzeni (niekoniecznie przedstawiający naturę).

Z kolei impreza publiczna to powszechnie dostępne wydarzenie.

Definicje są, ale nie zawsze będą one prowadziły do prawidłowych wniosków w kontekście wykorzystania wizerunku na gruncie prawa autorskiego.

Niech za przykład posłuży definicja zgromadzenia, która zakłada zgrupowanie w określonym celu.

Wyklucza to np. grupę gapiów przy akcji ratowniczej, a przecież w kontekście wykorzystania wizerunku taka grupa ludzi, może z powodzeniem stanowić zgromadzenie i jeśli poszczególne wizerunki nie wyróżniają się, to można by było bronić argumentu, że zgoda na ich wykorzystanie nie była konieczna. 

>>> Czym jest troll parenting? Przeczytaj artykuł: Wizerunek dziecka w internecie

Umowa o wykorzystanie wizerunku

Umowa o wykorzystanie wizerunku może zakładać odpłatność lub też może nastąpić bez wynagrodzenia lub w zamian za inne niepieniężne świadczenie. 

Przykładowe zapisy mogą wyglądać następująco: 

§ 1. Określenie stron umowy.

§ 2. Przedmiot umowy:

„Uprawniony wyraża zgodę na wykorzystanie swojego wizerunku utrwalonego podczas ___________. Nośnik, na którym znajduje się wizerunek stanowi załącznik do umowy”. —> Pozwala to uniknąć wątpliwości. Jeśli jednak nie ma możliwości załączenia nośnika, należy dokładnie opisać w jakich okolicznościach został wizerunek utrwalony tzn. opisać fotografię.

§ 3. Określenie sposobu wykorzystania wizerunku oraz czasu jego wykorzystywania.

§ 4. Określenie wynagrodzenia lub stwierdzenie, że wyrażenie zgody nastąpiło nieodpłatnie lub w zamian za świadczenie (jakie).

§ 5. Określenie sytuacji, w której uprawniony odwołuje zgodę, np. zobowiązanie do zapłaty wynagrodzenia w określonej kwocie (gdy zgoda udzielona została nieodpłatnie) lub do zapłaty kary umownej (gdy zgoda została udzielona za wynagrodzeniem), w szczególności w celach komercyjnych.

§ 6. Postanowienia końcowe.

***

Jeśli potrzebujesz umowy, która będzie regulowała kwestie wykorzystania wizerunku, zachęcam Cię do zapoznania się w szczególności z umową o sesję zdjęciową oraz umową TFP.  

***

Sama zgoda na wykorzystanie wizerunku może również zostać udzielona np. w takiej formie:

ZGODA NA PUBLIKACJĘ WIZERUNKU

Wyrażam zgodę na zamieszczenie przez ______________ (nazwa, adres) mojego wizerunku utrwalonego podczas ________ w dniu _________, którego byłem/am uczestnikiem, na stronie ______________ w celu ____________ .

Zostałem/am poinformowany/a, że udzielona przeze mnie zgoda jest dobrowolna i przysługuje mi prawo do jej cofnięcia.

***

Jakie są najczęściej zadawane pytania w kontekście ochrony wizerunku?

Oto one:

1. Co to jest ochrona wizerunku?

Jest to prawo do ochrony swojego dobra osobistego (tak, bo wizerunek jest jednym z nich). Jest to prawo do sprzeciwu przeciwko wykorzystaniem naszego wizerunku w sposób komercyjny lub nie. Wizerunek – jako jedno z dóbr, które uległo komercjalizacji wymaga odpowiedniej ochrony.

2. Czy udostępnianie zdjęć bez zgody jest karalne?

Zależy jakich 🙂 Jeśli są to zdjęcia obejmujące nagość, to tak – taki czyn znajdziemy w kodeksie karnym. Natomiast udostępnienie każdego innego zdjęcia obejmującego wizerunek wymaga zgody osoby na nim przedstawionej, chyba że zachodzi tych kilka wyjątków, o których wspomniałam wcześniej.

3. Czy wizerunek to dane osobowe?

Tak. Dlatego wchodzi tutaj cały na biało obowiązek informacyjny.

4. Jak zmusić kogoś do usunięcia zdjęcia?

Jeśli zdjęcie zostało udostępnione na portalu społecznościowym – zgłaszamy. Jeśli znamy personalia – wezwanie do zaprzestania naruszania dóbr osobistych i zapłaty, a jeśli nie znamy – udajemy się na policję aby ta dane ustaliła.

***

Ochrona wizerunku – podsumowanie

1. Wizerunek to jedno z dóbr osobistych przysługujących człowiekowi, a jego ochrona zapewniona jest przez ustawę o prawie autorskim i prawach pokrewnych (art. 81) oraz przez kodeks cywilny (art. 23). 
2. Przy wykorzystaniu wizerunku stosujmy zasadę empatii: wyobraźmy sobie, że to nasz wizerunek miałby zostać wykorzystany w określonym celu, na który nie godzimy się. 
3. Zgoda na wykorzystanie wizerunku nie musi mieć formy pisemnej, ale przyjęcie tej formy jest zalecane dla celów dowodowych. 
4. Umowa o wykorzystanie wizerunku może łączyć się z zapłatą wynagrodzenia ale może nastąpić również nieodpłatnie a także w zamian innego świadczenia niepieniężnego. Umowa powinna przybrać formę pisemną. 
5. Najważniejszą kwestią w udzieleniu zgody na rozpowszechnienie wizerunku jest określenie zakresu tego wykorzystania (gdzie, kiedy, przez kogo i w jaki sposób zostanie wizerunek wykorzystany). 
6. Nie wymaga zezwolenia rozpowszechnienie wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych oraz osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.
7. Jeśli osoba portretowana otrzymała wynagrodzenie za pozowanie, domniemuje się, że udzieliła ona zgody na rozpowszechnienie wizerunku. 
8. Dopuszczalne są zapisy określające konsekwencje odwołania zgody na rozpowszechnienie wizerunku. 

Ślę pozdrowienia!

Karolina Nowalska
adwokat

Przy opracowywaniu artykułu korzystałam z wyroków sądów powszechnych, a także z komentarza do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych pod red. D. Flisaka str. 1139 -1152, wydawnictwo Wolters Kluwer SA

***

RODO w fotografii

Być może masz już świadomość, że panika związana z RODO w fotografii jest zupełnie niepotrzebna i wiesz jaki wpływ te zmiany mają na Twoją pracę. Good for you, cieszę się 

Jest jeszcze jednak spora część, która szuka odpowiedzi i znajduje w sieci wiele sprzeczności [Czytaj dalej…]